कसरी स्थापना भयो अमरगढी किल्ला । हेर्नुहोस इतिहास ।

डडेल्धुराको गौरव: अमरगढी किल्ला सुदूरपश्चिम नेपालको डडेल्धुरा जिल्लामा अवस्थित अमरगढी किल्ला न केवल एक ऐतिहासिक स्मारक हो, यो नेपाली स्वाभिमान, वीरता र बलिदानको अमर प्रतीक पनि हो। इतिहासको गर्भबाट उठेर आज पनि आफ्नो मौनतामार्फत गौरवको गाथा सुनाउने यो किल्ला नेपाली भू–सम्प्रभुता र असल नेतृत्वको प्रमाणिक गाथा हो।

किल्लाको स्थापना

अमरगढी किल्लाको निर्माण वि.सं. १८७२ तिर भएको मानिन्छ। यस किल्लाको नाम तत्कालीन सुदूरपश्चिम क्षेत्रका प्रमुख सेनापति अमर सिंह थापाको नामबाट राखिएको हो, जसले गोरखा राज्य विस्तारको क्रममा यहाँ आफ्नो सैनिक बेस स्थापना गरेका थिए।

गोरखा शासन र ब्रिटिश युद्द

अमरगढी किल्ला आङ्ल–गोरखा युद्द (वि.सं. १८७२–७३) को समयमा विशेष महत्त्वमा आएको थियो। ब्रिटिश सेनाले सुदूरपश्चिम क्षेत्रको नियन्त्रण लिन खोज्दा अमर सिंह थापाको नेतृत्वमा नेपाली सेनाले डटेर प्रतिकार गरे। यहाँबाट रनबहादुर सिंह, भक्ति थापा, जयराम थापा जस्ता वीरहरुले इतिहास रचेका थिए।

स्थानिय जनश्रुतिअनुसार, युद्धको समयमा ब्रिटिश सेनाले किल्लालाई घेरेको खबर आएपछि डडेल्धुराकी महिलाहरूले समेत पानी बोकेर, ढुंगामुढा बटुलेर किल्लाका सिपाहीहरूलाई साथ दिएका थिए। त्यसबेला एउटी बुढी आमाले भनेको भनाइ अझै चर्चित छ:

> "हामी हाम्रो अमरगढी सँगै ढल्न तयार छौं, तर गोरखा झण्डा झुक्न दिने छैनौं।"

स्थापत्य कला

किल्लाको बनावट हेर्दा यो सैनिक रणनीति अनुसार निर्माण गरिएको देखिन्छ। किल्ला बाक्लो ढुङ्गा, माटो र काठको प्रयोग गरी बनाइएको छ। यहाँ गोला–बारुद भण्डारण गर्ने ठाउँ, सेनाको ब्यारेक, प्रहरी चौकी, ढोका, निगरानी टावर आदि रहेका छन्। किल्लाको वरिपरि बनाइएको बाहिरी पर्खाल (moat) र सुरक्षा संरचनाले तत्कालीन युद्ध रणनीति झल्काउँछ।

स्थानीय जनश्रुतिहरू

अमरगढी किल्लासँग सम्बन्धित जनश्रुतिहरू डडेल्धुराको गाउँ–बस्तीमा आज पनि गौरवका साथ सुनाइन्छन्। केही प्रमुख जनश्रुतिहरू:

"रातो रगतको खाल्डो": भनिन्छ, ब्रिटिशसँगको एक युद्धमा त्यति धेरै वीर सिपाही घाइते भएका थिए कि किल्लाको एक भागमा रगत पोखिएर जमिन नै रातो भएको थियो। त्यस स्थानलाई स्थानीयहरू आज पनि “रातो खाल्डो” भनेर चिन्ने गर्छन्।

“किल्ला र घण्टीको संकेत”: जनश्रुतिअनुसार, युद्धको समय किल्लाबाट ठूलो ढुङ्गाको घण्टी बजाइन्थ्यो जसको आवाज टाढा–टाढासम्म सुनिन्थ्यो। त्यही घण्टीको आवाज सुनेपछि गाउँघरका मानिसहरू किल्लामा सहयोग पुर्‍याउन दौडिन्थे। अहिले त्यो घण्टी हराइसकेको छ तर यसको कथा आज पनि जीवित छ।

“पर्खालमा आत्मा बस्छ”: केही वृद्धवृद्धाहरू विश्वास गर्छन् कि किल्लाको एक कुनामा अमर सिंह थापाका केही सेनाको आत्मा अझै बस्छ। रातको समयमा त्यहाँ कसैकसैले घोडाको टाप, सैनिकको चाल, वा पुराना नेपाली गानाहरूको धुन सुनेको बताउने गर्छन्।

वर्तमान अवस्था

हाल यो किल्ला सांस्कृतिक सम्पदा का रूपमा संरक्षण गरिएको छ। डडेल्धुरा संग्रहालय पनि यसै किल्लाभित्र सञ्चालनमा छ, जहाँ सुदूरपश्चिमका आदिवासी संस्कृति, पुराना हतियार, र ऐतिहासिक अभिलेखहरू प्रदर्शित गरिएको छ।

नेपाल सरकारले किल्लालाई पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकास गर्दैछ। यहाँ आउने पर्यटकहरू नेपाली वीरताको इतिहास महसुस गर्दै, स्वदेशप्रेम र प्रेरणाले ओतप्रोत हुन्छन्।

निष्कर्ष

अमरगढी किल्ला केवल ढुङ्गा, माटो र काठको संरचना होइन, यो नेपाली वीरता, संघर्ष र बलिदानको गाथा हो। यहाँको प्रत्येक ढुङ्गा र पर्खालले कुनै न कुनै कथा बोकेको छ – जुन हामी सबै नेपालीले गर्वका साथ सम्झनुपर्छ। यस्तो किल्लाको संरक्षण र प्रचार हामी सबैको साझा जिम्मेवारी हो।