द्वारिका देवी ठकुरानी: नेपाली महिला सशक्तिकरण र लोकतन्त्रकी अग्रदूत

द्वारिकादेवी ठकुरानी नेपाली राजनीतिमा एउटा अमिट नाम हो। नेपालकी प्रथम महिला मन्त्रीका रूपमा चिनिने द्वारिकादेवीले महिला अधिकार, शिक्षा, र लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा ऐतिहासिक योगदान दिनुभयो। उहाँको जीवन राजनीतिक साहस, सामाजिक प्रगतिशीलता र आत्मबलको प्रतीक हो।

जन्म, परिवार र प्रारम्भिक जीवन

द्वारिकादेवी ठकुरानीको जन्म वि.सं. १९७४ मा डोटी जिल्लाको सिलगढीमा पिता वामदेव पन्त र आमा राधादेवीका जेठी छोरीका रूपमा भएको हो। उनका सौतानी आमापट्टिका भाइ शिवराज पन्त हुन्, जो पछि मन्त्री समेत बने। उनका पिता राणाकालमा इलाम र डोटी गौडामा खरिदार थिए। यिनको पुख्र्यौली घर डोटीकै दानकोट गर्खाको जिजौडामाण्डू जैनोली हो।

बाल्यकालदेखि नै शिक्षामा रुचि राख्ने द्वारिकादेवीको पारिवारिक पृष्ठभूमि विद्वान र सामाजिक सक्रियतासँग जोडिएको थियो, जसले भविष्यमा उहाँलाई राजनीतिमा प्रवेश गर्न प्रेरित गर्‍यो।

बैतडीमा विवाह र सामाजिक सीमाना तोड्ने निर्णय

वि.सं. १९९२ मा द्वारिकादेवीले बैतडी जिल्लाको तल्लो स्वराड क्षेत्रका जिम्मुवाल उद्धवबहादुर चन्दसँग अन्तरजातीय प्रेम विवाह गर्नुभयो। द्वारिकादेवी ब्राह्मण परिवारकी थिइन् भने उनका श्रीमान ठकुरी जातिका थिए। जातीय र सामाजिक विभाजन बलियो रहेको समयमा यस्ता विवाह दुर्लभ थिए, तर द्वारिकादेवीले प्रगतिशील सोच अपनाउँदै यो साहसी निर्णय लिनुभयो। त्यसपछि उहाँ "ठकुरानी" उपनामले चिनिन थालिन।

राजनीतिमा प्रवेश र ऐतिहासिक चुनाव जित

वि.सं. २०१४ सालमा सिमराबाट काठमाडौं उडेको विमान दुर्घटनामा नेपाली कांग्रेसका युवा नेता नारायणीदत्त चटौतको निधन भएपछि कांग्रेसले उहाँको स्थानमा २०१५ सालको आम निर्वाचनमा डडेल्धुरा क्षेत्र नं. ६६ बाट द्वारिकादेवीलाई उम्मेद्वार बनायो।

उहाँले पूर्वप्रधानमन्त्री डा. के.आई. सिंह नेतृत्वको संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीका उम्मेदवार लक्ष्मीदत्त भट्टलाई पराजित गर्दै संसद्मा प्रवेश गर्नुभयो। उहाँसँगै नेपाल प्रजा परिषदका वरिष्ठ नेता पुष्करनाथ उप्रेती पनि सोही क्षेत्रबाट प्रतिस्पर्धामा थिए, जसमा द्वारिकादेवी विजयी हुनुभयो।

मन्त्रालय पद र महिला नेतृत्वको शिखर

वि.सं. २०१६ जेठ १३ गते द्वारिकादेवीलाई प्रधानमन्त्री विपी कोइरालाको सरकारमा उपमन्त्री नियुक्त गरियो। त्यसपछि असार १८ गते मन्त्रीमण्डल पुनर्गठन हुँदा उहाँ स्वास्थ्य तथा स्थानीय स्वायत्त शासन सहायक मन्त्री नियुक्त हुनुभयो। यो नेपालको इतिहासमा पहिलो पटक कुनै महिला मन्त्री बनेको घटना थियो।

उहाँका भाइ शिवराज पन्त पनि सोही मन्त्रिमण्डलमा मन्त्री थिए, जसले नेपाली राजनीति र महिला नेतृत्वमा एउटा नयाँ अध्याय लेख्यो।

पक्राउ, निर्वासन र सशस्त्र आन्दोलनमा सहभागिता

वि.सं. २०१७ पुस १ गते राजा महेन्द्रद्वारा भएको कू पछि द्वारिकादेवीलाई गिरफ्तार गरियो। पुस ८ गते उहाँ रिहा भइ भारतको कलकत्ता पुग्नुभयो। त्यहाँ उहाँले नेपाली कांग्रेसका नेता सुवर्णशम्शेर राणासँग भेट गरी कांग्रेसद्वारा चलाइएको सशस्त्र आन्दोलनमा सक्रिय सहभागिता जनाउनुभयो।

उहाँले ८ वर्ष प्रवासमा बिताउनुभयो र पछि वि.सं. २०२५ मा आममाफीपछि नेपाल फर्किनुभयो।

उत्तर जीवन र निधन

नेपाल फर्किएपछि द्वारिकादेवीले कैलालीको जुगेडामा जीवनको उत्तरार्द्ध बिताउनुभयो। वि.सं. २०५९ मंसिर २४ गते उहाँको निधन भयो।

निष्कर्ष

द्वारिकादेवी ठकुरानीको जीवन केवल राजनीति र पदको यात्रा थिएन—उहाँ एक साहसी सामाजिक सुधारक, महिला सशक्तिकरणको नेतृत्वकर्ता र परिवर्तनको अग्रदूत हुनुहुन्थ्यो। डोटीमा जन्म, बैतडीसँग विवाह, डडेल्धुरा प्रतिनिधित्व, प्रवास संघर्ष, अनि देशकै पहिलो महिला मन्त्री बन्ने उहाँको जीवनपथले नेपाली महिलाहरूको पुस्तालाई आजसम्म प्रेरणा दिइरहेको छ।