🛕 राजा उदयदेव मन्दिर, पाटन (बैतडी) – एक ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदा ।

विकिपिडियामा खोज्नुहोसविकिपिडियामा खोज्नुहोस

बैतडी जिल्लाको पाटन नगरपालिका अन्तर्गत अवस्थित राजा उदयदेव मन्दिर सुदूरपश्चिम नेपालको एक प्रमुख ऐतिहासिक तथा धार्मिक स्थल हो। यो मन्दिर न केवल चन्द वंशीय राजा उदयदेवको सम्झनामा निर्माण गरिएको पवित्र स्थान हो, तर डोटी क्षेत्रको समृद्ध इतिहास, परम्परा र पहिचानको पनि साक्षी हो।

तस्बिर:- बिनोद सिंह बिष्ट/रासस

📜 चन्द वंशको उत्पत्ति र स्वराडको स्थापना

आजभन्दा झण्डै ५ हजार वर्ष पहिलेको सिन्धु सभ्यतामा चन्द्र वंशीय शासकहरूको राज्य थियो। ययाती, सन्तनु, कुरु र भगवान श्रीकृष्णजस्ता व्यक्तिहरू यस वंशका पूर्वज मानिन्छन्। समयसँगै "चन्द्र" शब्द अपभ्रंश भई "चन्द" बन्यो। चन्द वंशीय शासकहरू पाकिस्तानको सिन्ध, भारतको हिमाञ्चल, उत्तराखण्डको देवप्रयाग (दुबानगर) हुँदै कत्युरी राज्यमार्गबाट ‘स्वर’ भन्ने स्थानमा आइ राज्य स्थापना गरे।

तर मुस्लिम शासनकालको धर्मान्तरण दबाब सहन नसकेपछि उनीहरू महाकाली नदी पार गरेर बैतडी प्रवेश गरे। त्यसबेलाको पाटन क्षेत्रलाई "स्वराड" (स्वरको अधिपति राजाको वासस्थान) भनिन थालियो।

त्यसबेला चन्द राजासँगै आएका थरहरू — राईसम बिष्ट, तोयमेलोनायक, जर्गालभाट, जसुभणारी, बाममहतो, कुसमुसेऔजी, भट्टरीभाण, अनिचाड, अनिकठायत, कालुधनाडी, ब्रह्मा भाट — आज पाटन क्षेत्रका आदिवासीको रूपमा चिनिन्छन्।

चन्द वंशको शासन सुदूरपश्चिमभरि फैलिएको थियो:

डोटीमा – कीर्तिचन्द

जुम्लामा – भागरथी चन्द

आछाममा – छत्र चन्द

बझाङमा – रतनमणि चन्द

बर्दियामा – छत्रविक्रम चन्द

कञ्चनपुरमा – कञ्चनदेव चन्द

👑 ब्रम्ह राजा उदयदेवको जीवन र साधना

विक्रम सम्वत् १६०० तिर, राजा उदयदेव चन्दको जन्म बैतडीको स्वराड (पाटन) राज्यमा भएको थियो। त्यतिबेला सुदूरपश्चिमका धेरैजसो राज्यहरू जुम्ला अधीनमा थिए। चन्द वंशका राजा विनयदेव चन्दका चार छोराहरू — उदयदेव, रानादेव, भानादेव, र जगतदेव थिए। तिनमध्ये जेठा उदयदेव काली माता र सिद्घनाथका अनन्य भक्त थिए।

उदयदेवको ध्यान राज्य सञ्चालनमा भन्दा तपस्या, सिद्घि र भक्ति साधनामा केन्द्रित थियो। त्यसैले उनको राज्य काल छोटो भए पनि आध्यात्मिक प्रभाव गहिरो रह्यो।

एक दिन उदयदेव पाटन नजिकको सुर्नया नदी किनारको "तिप्तरे सिद्घ" गुफामा ध्यान गर्न गए, तर कहिल्यै दरबार फर्किएनन्। पछि आकाशवाणी भयो:

 "मेरो अस्तित्व शिवशक्तिमा विलय भएको छ। महाकाली र सिद्घनाथको परिसर पश्चिमपट्टी शिलालाई उत्खनन गरी स्थापना गर, त्यसैलाई मेरो स्वरुप मानी पूजा गर्नु।"

त्यस शिला उत्खनन गरियो र वि.सं. १६६२ देखि पूजाआजा सुरु भयो, जुन आजसम्म निरन्तर चलिरहेको छ।

📖 उदयदेवको कथनमा आधारित मागल गीत

स्थानीय मागल गीतहरू उदयदेवको गाथा यसरी बयान गर्छन्:

- काँ फूटी उब्जी गया शिवजी लिङ्ग ।  

- कैलाश फूटी उब्जी गया शिवजी लिङ्ग ।।  

- काँ फूटी उब्जी गया केदार देव ।  

- रौलाफूटी उब्जी गया केदारदेव ।।  

- काँ फूटी उब्जी गया उदय देव ।  

- आकासवाणी हुन उदयदेव ।।

🛐 स्थानीय आस्था र पूजा परम्परा

उदयदेवलाई अहिले भगवतीका पार्षद र कुलदेवताको रूपमा पूजा गरिन्छ। विशेषगरी चन्द ठकुरी जातिले उनलाई आफ्नो कुलदेवता मान्छन्।

उदयदेवको आल (क्षेत्रभित्र) रहेका अरु देवता:

कैलपाल

समैजी

मसानी

सिमडा

लोटने

महारुद्र

सिद्घबाबा

महाकाली

यहाँ भगवान श्रीकृष्णको मन्दिर पनि निर्माण गरिएको छ।

सुदूरपश्चिमका प्रसिद्ध देवस्थानहरू:

शिवायल, दुर्गा, गणमेश्वर, शिवनाथ, असिमीकेदार, राउलाकेदार, थलकेदार, भागेश्वर, बैजनाथ, मेलौली, निङ्गलाशैनी, त्रिपुरासुन्दरी, र भारतको कुमाउँ क्षेत्रमा पर्ने जागेश्वर र नन्दादेवी — सबै ठाउँमा उदयदेवका धामी बोलाइन्छन्।

बैतडीको मेलौली भगवतीको जात्रामा उदयदेवका धामी चक्डोल (देवरथ) चढेर विशेष सम्मानका साथ सहभागी गराइन्छन्।

📚 संस्कृत श्लोकहरूमा उदयदेवको प्रशंसा

प्राचीन ग्रन्थमा उदयदेवका बारे यसरी वर्णन गरिएको छ:

 पाश्र्ववर्ति महाकाली सर्वदा शक्ति दायिनी ।

गुरुश्च सिद्घनाथस्यात पार्षदा सिमोडादयः ।।१।।

कैलपालो अग्रगामी मसानी परिसेविता ।

महारुद्र समकक्षः उदयदेव मनोस्तुते ।।२।।

सर्वशक्ति सु–सम्पन्नो सर्वारिष्ट विनाशिनी ।

देव्या देवत्व प्राप्नोती उदयदेव नमोनमः ।।३।।

श्रोत:wikipedia